Per
chi tiu artikolo mi provus esplori kial Esperanto farighis la unika
internacia lingvo surbaze de racia kaj scienca rezonado, sed ne
persona shato, por veki atenton de la socia lingvistiko.
1. La difino de
internacia lingvo en chi tiu artikolo estas neutrala lingvo ghenerale
akcepteblan en la internacia komunikigho. Evidente la vaste uzata
angla lingvo ne konformas al tiu difino, char ghi ne havas neutralecon
kaj estas bojkotata en certa sfero kaj pro tio la angla lingvo ne
farighis unika laborlingvo de la Europa Unio malgrau disputo en
la pasintaj 20 jaroj. Sed en certa sfero la latina lingvo (kiam
ghi estis aplikata por internaciaj biologiaj kaj farmaciaj terminoj)
konformas al tiu difino, sed ghi jam ne estas viva lingvo kaj ghia
rolo en la internacia komunikado estas limigita. Esperanto estas
neutrala en la internacia interkomunikigho kaj akceptebla por la
popoloj kiel interkomunika lingvo. Ghi konformas al tiu difino.
2. Esperanto ne
nur havas la kondichojn por esti internacia lingvo, sed ankau estas
efektiva internacia lingvo. Dube pri la valoro de Esperanto, oni
tamen ne povas nei la fakton de ghia ekzisto de 116 jaroj: Regula
Universala Kongreso de Esperanto de chiu jaro estas internacia kunveno
sen tradukado; multaj landoj eldonis Esperantajn librojn; UN kaj
koncernaj internaciaj organoj plurfoje aprobis rezoluciojn pri Esperanto;
Chinio kaj Pollando radiodissendas en Esperanto; Akademio Internacia
de la Sciencoj San Marino prenas Esperanton laborlingvo¡
Esperanto estas ne nur efektiva internacia lingvo, sed ankau unika
internacia lingvo, kaj la kialo estas tre simpla: neniu povas ekzempli
per alia internacia lingvo tiel vaste uzata kiel Esperanto. Oni
povas aserti, ke Esperanto estas unika efektiva internacia lingvo,
tio estas nerefutebla kaj simpla fakto. Ni nur bezonas esplori la
kialon de tiu fakto.
3. Kial sukcesis
Esperanto:
a. Vasta intermiksigho
de europaj naciaj lingvoj estas objektiva bazo de naskigho de Esperanto.
Escepte la hungaran kaj finnlandan lingvojn, preskau chiuj europaj
lingvoj apartenas al malsamaj lingvogrupoj de la sama lingvofamilio.
En la pasinteco, potenca Romio faris la latinan lingvon komuna lingvo
por la akademia rondo kaj eklezio de la europaj landoj, kaj multaj
latinaj vortoj miksighis en aliajn nacilingvojn. Krom la komunaj
vortelementoj de samaj au analogaj lingvogrupoj, ankau latinaj vortoj
trovighas en la europaj lingvoj. Krome granda parto de la europaj
lingvoj prenis la latinajn literojn kiel la bazon, kaj tio faciligis
rekonon de pruntitaj vortoj. La angla vorto republic, la franca
republique kaj la rusa respublika chiuj havas la literon "r"
(la rusa "p") kun iom variitaj prononcoj, sed la fonemoj
estas analogaj, do homoj de la tri nacioj povas facile rekoni la
vorton. Evidente la europaj lingvoj havas komunajn au analogajn
vortojn, kio naskis materian bazon de Esperanto. Kreante Esperanton
Zamenhof volis esprimi diversajn ideojn per plej simplaj formoj,
ekzemple ba, bi, la, do k.a. Sed baldau li trovis, ke la trudaj
silaboj estas malfacile memoreblaj por li. Li do turnis sin al sercho
de komunaj elementoj el diversaj lingvoj kaj sukcesis krei la novan
lingvon. Tio pruvis, ke Esperanto ne estas monstro fikcie imagita,
sed bazita sur objektiva materio.
b. Facile lernebla.
Pri tio oni komparis Esperanton kun naciaj lingvoj lau gramatiko
kaj vortoj por pruvi la simplecon de Esperanto kontraste al naciaj
lingvoj (ekzemple sekso, nombro, kazo kaj deklinacio). Nun oni povas
diri, ke tio ne estas kompleta. Char kelke da bagateloj montris,
ke iuj naciaj lingvoj, ekzemple la hana lingvo, shajnas pli simpla
ol Esperanto (ekzemple iuj diris, ke la angla lingvo havas malpli
multe da participoj ol Esperanto, kaj verbo de la hana lingvo havas
nenian varion, ktp), sed tiuj naciaj lingvoj ne estas facile lerneblaj
por alinacianoj. Lingvisto Stephen D. Krashen atribuis posedon de
lingvo al akirado kaj lernado. Lia teorio helpas pruvi facilecon
de Esperanto. Akirado de lingvo signifas proceson en kiu infanoj
"nature" posedas lingvon en la lingva medio, kaj lernado
de lingvo signifas posedon de lingvo en lingva sistemo direktate
de instruisto kaj instrumaterialo. En chi artikolo mi uzas la vortojn
"akirado" kaj "lernado" lau tiu kompreno. Fakto
pruvis, ke chiuj naciaj lingvoj estas egale facilaj por infanoj
vivantaj en la responda lingva medio. Kaj ni ankau povas diri, ke
por plenkreskuloj en malsamaj lingvaj medioj chiuj fremdaj naciaj
lingvoj estas egale malfacilaj. Ni povas pruvi, ke la vario de la
substantivo, verbo kaj adjektivo de la rusa lingvo estas multe pli
komplika ol tiu de la angla lingvo, sed ni ne povas pruvi, ke lernado
de la rusa lingvo de rusa infano estas pli malfacila ol tiu de brita
infano, nek ke en 4-jara lernado anglalingva studento posedos pli
multe ol ruslingva studento. Fakte ni diskutas ne pri facileco de
akirado, sed tiu de lernado. Premiso de nia diskuto estas tio, ke
oni ne povas au ne volas deinfanece posedi fremdan lingvon, sed
bezonas internacian lingvon por interkomunikighi. Por tio oni bezonas
facile lerneblan komunan lingvon (sed ne facile akireblan). Inter
la lingvoj lerneblaj por plenkreskuloj Esperanto estas la plej tauga.
Antau kelke da jaroj en Germanio oni eldonis libron "Esperanto
sen Mitoj". La autoro kritikis en sia verko fanfaronan propagandon
por Esperanto, sed li ankau dubis pri la facileco de Esperanto.
Iuj diris, ke iuj nacioj opinias, ke iuj fremdaj lingvoj estas pli
facilaj ol Esperanto. Ne sola estas tia ekzemplo, ke rusoj komprenas
la belorusan kaj ukrainian lingvojn. Sed iliaj lingvoj estas tre
analogaj. Tiuj nacioj jam ne bezonas lerni la aliajn ling vojn.
Ni pledas por facileco de Esperanto pro tio, ke la homoj bezonas
lerni alian lingvon. Kaj nun oni ne trovas lingvon pli facilan ol
Esperanto. Evidente rezonado en "Esperanto sen Mitoj"
estas sofisma. En 2000 mi skribis "Esperanto sen Sofismoj"
por refuti la kulpigon fare de tiu libro pri facileco de Esperanto.
c. Scienca
kono de Zamenhof pri la ekzisto kaj evolua legho de lingvo dotis
Esperanton per vivipovo. Unu el la leghoj de ekzisto kaj evoluo
de lingvo estas kutimo, nome kutimo de la uzantoj decidas la lingvon.
Individuoj malfacile influas lingvon. Tial oni preskau ne sukcesos
rigore limigi lingvouzon de homgrupoj per homa difino malgrau ke
ghi estas starigita surbaze de studado de klasikajhoj. Ech en la
epoko de brita chefministro W. Churchill gramatikisto de la angla
lingvo difinis lau gramatiko de la latina lingvo, ke oni ne povas
meti prepozicion de la angla lingvo en la finon de frazo. Che la
kreigho de Esperanto ghia gramatiko kaj vortoj aperis nur en "Unua
Libro". Tiam oni proponis al Zamenhof kompili Esperantan vortaron
kun Esperanta ekspliko, kaj li respondis, ke tiutempe tio ne necesas.
Zamenhof maksimume malmultigis rigidajn difinojn kaj restigis nur
16 gramatikajn regulojn neshangheblajn kaj lasis uzantojn decidi
la reston. Li montris ankau, ke vojo de evoluo de Esperanto estas
sama kiel tiuj de aliaj naciaj lingvoj, nome apero de novaj vortoj
kaj arkaikigho de malnovaj vortoj. Zamenhof trovis ankau, ke persona
kutimo kaj lingva regulo ne estas samaj. Ekzemple foje li respondis,
ke li kutimis uzi ge- por parencoj de familianoj de ambau seksoj,
sed tio ne estas deviga. Ghuste kun scienca kono pri lingvo, li
estis malrigora al unuaj uzantoj de la lingvo. Tia lingva medio
estas tre favora al evoluo de la lingvo. Kontraste kun tio, chiuj
detelajhoj de Volapuko estis kreitaj de ghia kreinto, kaj tio fakte
signifis submetigho de lingvo al individua arbitro. Tio malobservis
la leghon de ekzisto kaj evoluo de la lingvo kaj strangolis kaj
pereigis Volapukon.
ch. Kondichoj por
ekzisto de lingvo:
Ili estas la lingvo mem kaj la uzantoj.
Lingvo uzata povas ekzisti, kaj klasikajhoj ne estas nepraj por
daura vivo de lingvo. Sanskrito kaj la helena kaj latina lingvoj
havas grandan nombron da klasikajhoj, sed ili malvivighis kiam iliaj
uzantoj malaperis. Male postvivas lingvo sen klaskajhoj sed uzataj
de ordinaruloj. Zamenhof kreis ne nur Esperanton, sed ankau la unuajn
uzantojn de la lingvo. Ankau ghia samtempulo Volapuko havis siajn
unuajn uzantojn, sed ghia kreinto ne havis sciencan konon pri la
legho de evoluo de lingvo, kaj shrumpighis kaj fine malaperis ghia
uzantaro, kaj pereis la lingvo. Zamenhof havis sciencan konon pri
la legho de formigho kaj evoluo de lingvo (por tio necesas speciala
disertacio), kaj tio ebligis ekziston kaj potencighon de la unuaj
uzantoj de Esperanto. Jen fonto de vivipovo de Esperanto. Hodiau
ech oponantoj de Esperanto ne povas nei la ekziston de Esperanto.
|